RAGIP ZARAKOLU VE 24 TEMMUZ

24 TEMMUZ’A DOGRU BASIN MÜZESINDE ERMENI GAZETECILERE YER VERILMESININ ZAMANI GELMEDI MI?

SABAH, Azadamard, CERIDE-I HAVADIS, Jamanak, CERIDE-I SARKIYE, Puzontiyon, CIHAN, Gavros, MANZUME-I EFKAR, Ünig, SAADET, Nor Or, YENI FIKIR,  Yeprad ve Diger Gazetelerin Yazar, Editör, Muhabir, Dizgici ve Basimci Emekçilerini Özgürlük Bayraminda Saygiyla Aniyoruz.

 Ragip Zarakolu (*)

24 Temmuz, Türkiye’de artik sadece TGC tarafindan, Sansürün kalktigi gün olarak hala kutlaniyor. Oysa 24 Temmuz bir zamanlar, ayni Fransizlarin 14 Temmuz’u gibi Özgürlük / Hürriyet Bayrami olarak kutlanirdi. Özgürlük Bayrami, Cumhuriyet döneminde de 30’lu yillarda kaldirilana kadar kutlanmaya devam etti.

1908 yarim kalmis demokratik devrimi, coskusuna her dil, ulus ve inanistan insani katmayi basardigi gibi, sosyalist eylem ve düsünceye de kapi açti. Sonrasinda olusan Parlamento’da ilk kez emekten yana konusmalar yapildigi gibi, reform önerileri de getirildi. Bu arada sansürün kalkmasi ile, liberal, ulusalci, dinci düsünceler yaninda sosyalist ve anarsist düsünceleri yansitan çok renkli bir basin da olustu.

1908 öncesinde de, Osmanli basininda Ermenilerin önemli bir yeri vardi. Yazarlik ve muhabirlikten, matbaa emekçiligine kadar… Ayni zamanda,  kitap yayinciliginda, matbaacilik, klisecilik, ciltçilik alaninda da önemli bir yere sahiptiler. Babiali’deki önemli konumlarinin 1960’li yillarin basina kadar devam ettigini söyleyebiliriz.

Türkiye Gazeteciler Cemiyetini, gecikmis bir vazife beklemekte. Bilindigi gibi Basin Müzesinde, suikaste maruz kalan, saldiri sonucu yasamini yitiren gazetecilerin resimlerinin yer aldigi bir bölüm var. Bu bölüme en son, keske yasasaydi da, oraya konulmasaydi, sevgili Hrant Dink’in resmi konuldu.

Türkiye basininin önemli, hala yerine getirilmemis mesleki ve vicdani bir yükümlülügü oldugunu düsünüyorum. Osmanli basininda önemli bir yeri olan ve 1915 toplu tutuklamalari sonrasinda yasamini yitiren Ermeni gazetecileri ve basin emekçilerine, Basin Müzesinde yer vermek. Bu gazeteciler sadece Ermeni dilinde çikan gazete ve dergilerde degil, ayni zamanda Türkçe çikan gazetelerde de yayin yönetmeni, bas yazar, editör, muhabir, dizgici, baskici ve kliseci olarak önemli islevler üstlendiler. 

2007 TGC Basin Özgürlügü ödülünü Hrant Dink ile birlikte almis olmanin üstüme sahsi olarak da yükledigi sorumluluk var. Bu da katledilen gazeteciler arasinda 1915 yilinda katledilen Ermeni gazeteci ve basin emekçilerinin de yer verilmesi için çaba harcamak. Bunun için adim atmanin Türkiye Gazeteciler Sendikasi açisindan da manevi bir sorumluluk oldugunu düsünüyorum

Böylece 1908 Özgürlük Devriminin, sokaklarda, evlerde,  toplumsal mekanlarda aylarca süren, her ulus ve inanistan insani ortak özgürlük, kardeslik, adalet ideallerinde bulusturan o muhtesem coskusunu daha farkli biçimde anmis oluruz.

“1908 agustosunda, Taksim Bahçesi’nde  “Mesrutiyet mücadelesinin T ü r k  v e E r m e n i   S e h i t l e r i n i     B i r l i k t e     S a y g i y l a     A n m a    T ö r e n i”nde, yaptigi müthis etkili bir konusma, bugünlere kadar hafizalarda yer etti”  diye anlatiyor Teotig, 11 Nisan Aniti adli kitabinda. Bu kitap, 1915 ugursuz yilinda yitirdigimiz Ermeni yazar ve aydinlarinin yasam öykülerini toplayan ve hala önemini yitirmemis olan, sicagi sicagina 1919 yilinda Istanbul’da yayinlanmis olan ilk kaynak. Kizil Pazar diye de anilan, 11 (24) Nisan toplu tutuklamasi böylece ilk kez belgelenmis oluyordu. Teotig’in 1907 yilindan itibaren çikarmis oldugu Yillik’lar, 1915 yilinda yitirilen gazeteci ve yazarlarin biyografilerine ulasilmasini çok kolaylastirmisti. Bu Yillik’lar da, çikmakta olan Ermeni gazeteleri ve dergileri hakkinda da, gazetelerin orijinal   basliklari ile bilgi almak mümkündü.

KRIKOR ZOHRAB, DIRAN KELEGYAN, KEVORK FERID, MARDIROS KUNDAKÇIYAN, KAREKIN GOZIKYAN, KRIKOR TOROSYAN, RUPEN ZARTANYAN, TANIEL VARUJAN, YERUKHAN VE DIGERLERI TÜRKIYE’DEKI BASIN SEHITLERI ARASINDAKI YERINI ALMALI

Istanbul Mebusu Zohrab’i. Zohrab, basarili bir avukat ve hak savunucusu olma yaninda, Üniversite’de ders veren, Parlamento’da emekçilerin ve kadinlarin haklarini savunan, bunun için yasa teklifleri veren kimligi yaninda iyi bir yazar ve gazeteci idi. Basinda sadece bir yazar olarak degil, ayni zamanda bir editör olarak da yer almisti. Teotig, Krikor Zohrab’i söyle anlatiyor:

Krikor Zohrab : 1806’da, Istanbul’da dogdu. Hasköy’deki “Sahnazaryan Okulu”nu bitirdikten sonra, “Mektep-i Sultâni” yani Galatasaray Lisesi’ne devam etti ve hukuk egitimi gördü. Hukukçu olarak, uluslar arasi bir üne sahip oldu ve üstlenmis oldugu davalarin tamamina yakinini kazandi.

Genç yasta, Istanbul Ermeni Basininda yazmaya basladi; Hrant Asadur ile 1892-93’te “Masis”i çikararak, gazeteye en parlak dönemini yasatti. 1897’de, en önemli öyküsü “Kaybolan Kusak”i yazdi. Öteki öykülerini ise “Vicdanin Sesi”, “Yasam Oldugu Gibi” ve “Sessiz Acilar” baslikli 3 kitapta toplandi. “Tanidik Yüzler” adli yazi dizisinde, Bati Ermenisi yazarlardan, Arpiyar, Yegya Keçyan, Mirmiryan, Berberyan, H. Asadur ve Peder Vahan’i tanitti. Sahnazar’in “Hayrenig” (Vatan) adli gazetesinde tefrika etmeye basladigi “Nardig” adli romani tamamlanmadan kaldi. Sultan Abdülhamit’in saltanatinin son döneminde, kendine yönelik baskilar artti ve yargilandi, hatta avukatlik yapma hakki elinden alindi. 1908’de Mesrutiyet ilan edilene kadar, Istanbul’u terk edip, Fransa’ya yerlesmek disinda çaresi kalmadi. 

Ermeni Ulusal Konseyine Samatya delegesi, Osmanli Meclisine ise Istanbul Mebusu olarak seçildi. Orada Vartkes ile birlikte, atesli konusmalari ve muhalif hitabeti ile ünlendi. Hukuk üstüne Fransizca ve Türkçe birçok makale kaleme aldi. Mesrutiyet’in ilâniyla - aslinda ne kadar aldaticiydi ve ne geliyorum diyen felâketin ön habercisiydi sanki- vatana döndü ve bir “Hürriyet Kahramani” olarak büyük coskuyla karsilandi.

Zohrab, 24 Nisan’da bir gecede tutuklanan 250 Ermeni aydin arasinda degildi ve kaçma firsati oldugu halde, ülkeyi terk etmedi. Bu durumu sonlandirabilecegine inanarak Istanbul Mebusu olarak,girisimlerde bulundu. Ancak 20 Mayis 1915 tarihinde tutuklanip Halep’e götürüldü ve yargilanmak için Diyarbakir’a sevk edilirken Urfa yakinlarinda, Teskilat-I Mahsusa mensubu olan, ve gazeteci Zeki Beyin katili olan Çerkes namiyla maruf Binbasi Ahmet tarafindan basi ezilerek öldürüldü. Osmanli Parlamentosunun renkli simalarindan biri olan Zohrab’in öldürülmesi tepkiyle karsilaninca, Binbasi Ahmet, Divan-i Harp’te yargilanarak idam edildi. Binbasi Ahmet, durusmasinda Van yöresindeki Ermenileri “temizlemekle” ögündü. Idam cezasinda bunlardan çok, çantasindan çikan mücevherler etkili oldu.  “Devlet mali” olan Ermeni servetini “çalmakla” suçlandi. Zohrab’in bir mezari yok. Hala kayip.

SABAH GAZETESININ YAYIN YÖNETMENI DIRAN KELEGYAN

Kelegyan, öldürüldügünde 53 yasindaydi Hiç süphesiz Osmanli Türk ve Ermeni basininin en renkli kalemlerinden biri Diran Kelegyan’di. Ayni zamanda Avrupa basini için de yaziyordu. Diran Efendi, liberaldi, Ermeni Liberal Partisi Ramgavar’i destekliyordu. Ittihat Terakki iktidarini elestiren Osmanli muhalefeti içinde yeraldi. Dileriz “Liberal” egilimli Sabah Gazetesi, eski editörlerinden Diran Kelegian’i hatirlar. Diran  Efendi, ayni zamanda Istanbul Üniversitesinin hocalarindan biriydi. Dileriz Istanbul Üniversitesi Senatosu, bir gün eski mensuplari olan Zohrab ve Kelegyan’i da hatirlar. Diran Kelegyan, Teotig’in Yillik’larinda özgeçmisini  söyle anlatmis :

Ayni zamanda Viyana’daki Correspondents Buro ve Paris’teki Press Associé’nin muhabirligini yapiyordum. Önce Ingilizce “Egyptian Graphic” gazetesini bir yil boyunca, sonra da özgürlükçü Türk gazetesi, “Yeni Fikir”i iki yil boyunca yayinladim. Mesrutiyet ilanindan sonra Tekrar Istanbul’a döndüm ve “Sabah”in Yazi Isleri Genel Müdürlügünü üstlendim. 31 Mart’in kanli olaylar esnasinda amatörce Samdanciyan’in “Dzagik” (Çiçek) ve “Ararat” (Agri), Zohrab’in “Masis”ine ve “Jamanag” (Zaman gazetelerinde Klanig (Cigara) takma adini kullandim; Avrupa’da da alti degisik takma adin yani sira, Viconte de Clanigue  imzasini da kullandim. “Surhantag” (Haberci) gazetesinde de, Sirayr  adiyla düzenli bir sekilde yazdim ve bir jurnal edilme sonucu, kisa bir süre yazmaya ara verdikten sonra, yeniden Dionke imzasiyla devam ettim yazmaya...

1879’da, henüz çok gençken, “Geçmis ve Gelecek Veya Ulusal Yeniden Olusum”  baslikli bir defter yayinlamistim ve bir de “Fransizca- Türkçe Sözlük”.

Diran Kelekyan  13 (26) Agustos 1915’te sair Taniyel Varujan ve sair Rupen Sevag ile birlikte, Çankiri yakinlarindaki Tüney’de bir Teskilat-i Mahsusa çetesi tarafindan katledildi.

Bir mezari yok. Hala kayip.

HATPUT’TA BIR YAZAR: YERVANT SIRMAKESKHANLIYAN (YERUKHAN)

1870 Temmuz’unda, Istanbul Hasköy’de dogdu. Çogu, balikçilarin hayatiyla ilgili, dokunakli öykülerini, Türkçe ve Ermenice, “Ceride-i Sarkiye”,“Arevelk” (Dogu) ve “Masis” gazetelerine yazdi. Birçoklari gibi, ortam emniyetsizolunca, Varna’ya gitti ve ögretmenlik yapti. Orada “Sarjum” (Hareket) gazetesini çikardi. Bu gazete, daha sonra Varto’ya nakledildi, keza “Savig” gazetesini çikardi. Parsegyan’in yayinladigi “Vibatert” gazetesinin yayiminda, önemli oranda istirak etti. Sansürün sertliginden ötürü Y. Kagtagan (Y. Göçmen) nam-i müsteari ile Varna’dan “Püzantiyon” gazetesine yazilar yolladi. 1904’te Misir’a geçti, yazilarini yine yollamaya devam etti ve ögretmenlik mesgâlesine devam etti. Iskenderiye’de evlendi, S. Pürad ile birlikte “Sisuan” aylik dergisini, ancak iki sayi yayinlayabildi. Arpiyar’in ölümünden sonra“Lusaper” (Isik getiren) ve  “Anahid”  dergisine yazdi. Mesrutiyet’in ilânindan sonra,bütün sürgün Ermeni entelektüellerle birlikte solugunu Istanbul’da aldi ve “Arevelk” (Dogu) gazetesinin basyazarligini üstlendi.Günü gününe heyecanli basmakaleler yazdi ve Azad Gardzikner  (Hür Fikirler) manzumesini yayinladi. Gazetecilik gibi nankör meslekten bunalmis olarak, Yervant daha nankör bir meslege girdi ve… Üsküdar (Aziz) Surp Haç Okulu’nda Müdür oldu. Üç yil devam ettikten sonra, 1913 güzünde, Harput’a davet edildi ve “Jamanag” (Zaman) gazetesine muhabirlikle birlikte, oradaki Ermeni Okulunda müdürlük yapti. 1915’in korkunç yili gelip çatti. Harput’ta tâkipler basladi, Ermeni okullar kapatildi ve entelektüeller yani din görevlileri, din adamlari, ögretmenler, avukat  ve tâcirler Mezre Hapishanesine tikistirildi, feci iskencelere mâruz kaldi. Sayisiz yazi - fikir emektarlari gibi Sirmakeskhanliyan’in da mezari yok; gözyasi ve çiçeklerin birakilabilecegi bir yeri bile yoktur. Fakat, o da, bahtsiz arkadaslari gibi, saygi ve hayranlikla, insanlarin önüne egildikleri yazili eserlerini birakti.

KEVORK DIRATSUYAN ya da KEVORK FERID, SUÇU ITILAFÇILARI DESTEKLEMEK

Kevork, öldürüldügünde 32 yasindaydi 1883’te Izmir’de dogan ve orada okuyan Kevork Ferid, Pera’da (Beyoglu) yasayan Ermeni Katoliklerindendi . Uzun yillar Osmanli Basini’nda, özellikle “Tasvir-i Efkâr”  gazetesinde yazarlik yapti. Ermeni asilli bir gazeteci ve üstelik liberal ve Ittihat muhalifi Itilâf’çilardan oldugu için, tehcire yollanmaktan kurtulamadi. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

MARDIROS H. KUNDAKÇIYAN, SUÇU KAYSERI MEBUSLARINI ELESTIRMEK

Mardiros, öldürüldügünde 27 yasindaydi 1888’de Kayseri’de dogan, ögrenimini orada yapan Mardiros Efendi,  1909’da yasal bir parti olan Hay Hegapokhagan Tasnagtsutyun Firkasina girdi. (Ermeni Devrimci Federasyonu) daha sonra kendisini gelistirmek için, Istanbul’a geldi ve Hukuk Fakültesi’ne girdi. Bu bölümü sorunsuz okuyup, 1913’te mezun olduktan sonra, meslegini icra etmeye basladi. Asbarez Agump’a (Meslek Kulübü) üye oldu ve Kayseri Egitim Birligi’nin kurucularindan oldu. “Ceride-i Sarkiye” gazetesinde, memleketi Kayserili mebuslarin icraatlari hakkinda, tenkit yazilari yazdi. Sonunda iste bu

yazilarindan dolayi, tehcir esnasinda, Istanbul’dan Kayseri’ye götürülerek, Yakin arkadasi, avukat Garabed Tasçiyan ile birlikte idam edildi. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

MUSTAFA SUPHI GIBI Trabzon’da Katledilen BIR SOSYALIST GAZETECI: KAREKIN GOZIGYAN (Yesalem)

Karekin, öldürüldügünde 37 yasindaydi.Teotig, Cagaloglu’nda ilk Mürettipler Dernegini kuran Karekin’in yasam öyküsünü söyle anlatiyor: 17 Agustos 1878’de Palu’da dogdu. Ögrenimini Çarsancak ve Harput’ta gördü. 1896’da Rusya’ya gitti ve bir  fabrikada çalisti. Isçi sinifinin mâruz kaldigi sikintilar, kendisini sosyalist fikirlere yöneltti.  1901’de sosyalist  fikirleri yaymasi sebebiyle tutuklandi. Iki yillik hapisten sonra Cenevre’ye geçti; burada Y. Balyan’la birlikte “Panvor” (Isçi)  adli sosyalist mecmuayi yayinladi.. 1905’te Rus devrmi patlak verdiginde, adini degistirerek Tiflis’e geçti; sirasiyla  “Gyank” (Hayat), “Tsayn” (Ses)  ve “Kordz” (Is)  mevmualarini yönetti; bunlarin hepsi Çarlik rejimi tarafindan kapatildi. Yurt disinda yayimlanan Sosyalist bir din görevlisi olan Der Zaven’in çikardigi  “Yergri Tsayn” (Ülke’nin Sesi) mecmualarina degisik takma isimlerle yazdi. Mesrutiyet’ten sonra Istanbul’a geldi ve “Manzume” gazetesinde yazmaya basladi. Az sonra Mürettipler Dernegi’ni kurdu ve Nazaryants’la birlikte  “NorGyank” (Yeni Hayat) haftalik mecmuasini kurdu; keza “Abaka” (Istikbâl) mecmuasini. “Tog Fakt’eri Khosin” (Konusan Eylemler Olsun)  baslikli kitabi yayinladi.Evlendi, ögretmenlik yapmak maksadiyla, ailecek Trabzon’a geçti; 1915’e dek orada kaldi; tehcirde esiyle birlikte, birçoklari gibi Teskilat-i Mahsusa çeteleri tarafindan katledildi. Ayni dönemde çalismak için Trabzon’a gelmis olan, büyük kismi Rus tebaali 36 genç, tehcir adi altinda, mavnalarla denize açildiktan sonra bogduruldu.

ERMENILERIN AZIZ NESIN’I KRIKOR TOROSYAN’IN DA MEZARI YOK

Krikor Torosyan, öldürüldügünde 31 yasindaydi. Kim bilir daha ne kadar degerli eserler verecekti. Türkiye mizahi ve karikatürünün gelismesinde Ermenilerin önemli bir yeri ve katkisi var. Süreli mizah yayinciligi için de bu geçerli. Bir çok Mizah dergisinin yazari ve yayincisi olan Krikor Torosyan da, 1915 yikimindan payini aldi. Teotig, Yillik’larinda onun dergilerinin ön sayfalarina yer verirken, yasami hakkinda da sunlari anlatiyordu:

Krikor Torosyan : 1884’te Egin’de dogdu. Çocuk yasta Istanbul’a gelerek, ilkögrenimini bitirdikten sonra, bir süre piyasada memur – tezgâhtar olarak çalisti. Ilk yazilari “Lila” mizah gazetesinde ciddi konular üzerindeydi. Kasimi’n ve H. Der Hagopyan’in telkiniyle haftalik mizahi yazilar yazmaya basladi. “Manzume”de. Mesrutiyet sonrasi, “Gavros” dergisinde, Odyan ve Hampigyan’la “Dzagik”  mizahi dergisini çikardi. 1 Nisan 1909’dan itibaren “Gigo”, “Gindo”, “Hugo”,  “Guguk”, “Zurna” ve “Hi hi hi” dergilerinde yazdi. Bes yil süreyle de “Gigo Yilligi”ni yapti. Kullanmis oldugu takma adlari da sunlardir : “Eser hirsizi (Intihalci,) Sessizlikyan” ve “Inger Gigo” (Yoldas Gigo).

STEPAN S. KÜRKÇÜYAN: EGIN’LI, 28 YASINDA BIR YAYINCI

Stepan, genç yasina karsin Cagaloglu’nun becerikli gençlerinden biri idi. Bab-i Âli’deki

Yeprad (Firat) ajansinin sahibiydi. Kitapçi ve yayinciydi. Tek suçu, legal bir parti olan, Ittihat Terakki ile birlikte seçimlere katilan Ermeni Devrimci Federasyonu’na üye olmasiydi. Onun da mezari yok. Hala kayip.

AZADAMARD’IN ÇAYCISI DA TUTUKLANDI ve KATLEDILDI

11 Nisan tutuklamalarinda en agir darbeyi yiyen gazetelerden biri  de, hiç kuskusuz Azadamard idi. Polis Cagaloglu’ndaki yazihaneyi bastiginda, bunun bu semtte her darbe sirasinda tekrarlanan bir ritüel haline gelecegini nereden bilebilirdi ki. Gazete yazihanesi basildiginda, gözaltina alinip, tehcir’e yollananlar arasinda gazetenin çaycisi da vardi. Hampartsum Balayan. Osmanli yurttasi olmamasina karsin, O da gazetenin yazar, editör ve muhabirleri ile birlikte ayni kaderi paylasacakti. Herhalde dünyada basyazarindan muhabirine, dizgicisinden matbaacisina, muhabirinden çaycisina kadar en çok çalisani kiyima ugrayan gazete Azadamard olmustur. Azadamard’in her gün basyazisi ayni zamanda Türkçe olarak da çikardi. Matbuat-i Dahiliye Müdürü Fazli Necip’in 2 Subat 1910 tarihli raporu, Azadamard’i “yandas” (Ittihat Terakki Hükümetini) destekleyen bir gazete olarak nitelendiriyor: “Ittihat ve Terakki Cemiyeti ile akt-i itilaf eylemis (antlasma yapmis) olan Tasnaksutyun Cemiyeti'nin mürûc-u efkâridir (yayin organi). Puzantyun Gazetesi'nden sonra en ziyade mazhar-i ragbet olmus (ilgi çekmis), sahib-i nüfuz (etkili) Ermeni gazetesidir.” Tarafsiz olarak nitelenen diger Ermeni gazeteleri ise söyle degerlendiriliyordu: “JAMANAK: Ermenice. Hiristiyanligin ve milliyetin haiz-i nüfuz (nüfuz sahibi) olmasina çalismakla, beraber menafi-i Osmaniyeye hâdimdir. (Osmanli'nin menfaati için çalisir.)ARAVLIK ve HIRAVNIK: Ermenice. Adana Hadisesini müteakip ve Patrik Efendi'nin istifasi üzerine Hükümet-i Hazira (su anki hükümet) aleyhinde pek siddetle idare-i kelam eyledikleri halde tedricen kesb-i itidal etmislerdir (yavas yavas orta yola gelmislerdir).
CERIDE-I SARKIYYE: Ermenice. Hurûf-u Türkçe ibare (Ermeni harfleriyle Türkçe) Anadolu'da Ermenice bilmeyen Ermenilere mahsustur. Istanbul'da hemen hiç okunmaz. GAVROS: Ermenice. Bîtaraf nesriyat ve sathiyat (mizah siirleri) ile istigal eder.” “Karsit” olarak nitelenenler ise: “ARAVLIK: Ermenice. Ermeni Gazetelerinin yegâne hilâfgir (muhalif) olanidir. Nesriyati alel-ekser (çogunlukla) erkan-i hükümetten bazi zevata karsi sahsî ve garazkârânedir. ARAVLIK: Ermenice. Ermeni Gazetelerinin yegâne hilâfgir (muhalif) olanidir. Nesriyati alel-ekser (çogunlukla) erkan-i hükümetten bazi zevata karsi sahsî ve garazkârânedir. GARANPAD: Ermenice. Yeni intisara baslamistir. Sahibinin meslegine nazaran hilâfgir olacagi süphesizdir.”

Bir zamanlar “yandas” olarak nitelenen “Azadamard” gazetesi, 24 Nisan’da en agir kayibi veren gazete olacakti. Asagida bu gazetenin agir toplarini tanitmaya çalisacagiz, Teotig’in toparladigi bilgilerle:

E. AGNUNI  (KHAÇADUR  MALUMYAN) : Rus Ermenistan’in Iran sinirinda, en güneyde bulunan sehiri Megri (Zogistan)’de dogdu. Ilkin Msag’da

yazmaya basladi. Uzun bir süre Peterburg’da kalip, “Trosag”da (Bayrak) E. Agnuni takma adiyla, Rus Hükümetlerinin Kafkasya ve Ermenilerine yönelik politikalarini elestirdi. 1904’te Paris’teki Jön Türkler ve Ermeniler Konferansi’na katildi. 1907’de E. D. F. Genel  Kurulu’nca Jön Türk ve Ermeni Isbirligi Konseyi’ne delege seçildi. !908 Devrimine giden süreçte katkilari oldu. Istanbul’a bir Hürriyet kahramani olarak alkislarla döndü. “Azadamard”(Özgürlük Savasimi) bir çok basyazisini imzasiz basyaziyi kendisi yazdi. 5 Mayis 1915’te, askeri bir eskortla Mebus Dagavaryan, Mebus Cangülyan, Khajag, Minasyan ve Zartanyan ile birlikte Diyarbakir’da yargilanmak üzere Ayas Cezaevinden yola çikarildilar. Binbasi Ahmet, Tegmen Halil ve Nazim’in yönettigi Teskilat-i Mahsusa çetesi tarafindan Diyarbakir yakinlarindaki Karacaören’de katledildiler. Katiller 1915 Eylül’ünde Cemal Pasa tarafindan Sam’da yargi önüne çikarttirildilar. Halep Mebusu Artin Bosgezenyan’in taebi üzerine 1916 yilinda Osmanli Parlamentosunda bir sorusturma açildi.

“Atom”: Harutyun Sahrigyan  : 1860’da Sebinkarahisar’da dogdu. Mektep-i Sultâni” yani Galatasaray Lisesi’ni bitirdi. 90’li yillarda Sahnazar’in  “Hayrenig” (Vatan) gazetesinde çalisti. Trabzon’da evlendi ve 1896’daki meshur  kiyimda, bu uygulamalariyla taninmis Nemlizade Haci Osman’in gazabindan kaçmak için Osmanli Bankasi’na sigindi. 13 ay hapis yattiktan sonra serbest birakildi. Batum’a kaçti, sadece Rusça’yi ögrenmekle kalmayip Avukatlik diplomasini alacagi Tiflis’e gitti. Mesrutiyet’in ilânindan sonra, ümitle Istanbul’a gelenlerden oldu. Ilerlemis yasina ragmen, ayni egilmez, dimdik durusuyla gerek Osmanli Meclisi’nde gerekse Osmanli Basini’nda, ileri sürdügü fikirler ve saglam mantigiyla, çoklarinn saygisina lâyik oldu. Azadamard gazetesinde ilginç konularda, imzasiz makaleler dizisi hazirladi. Osmanli Meclis-i Mebusani’na, Üsküdar bölgesinden Istanbul mebusu seçildi; Ittihatçilarin Devlet Sûrasi’na üyeligi teklifini ise kabul etmedi. Yapitlari sunlar: “Devlet Reformu ve Toprak Sorunu” , “Millî Anayasa”, “Reformlar Sorunu”, “Osmanli  Imparatorlugu’nun Düsüsünün Tarih”, “Evlilik Sorunu”.  “Gayri  Millilesme” kitabi ise yasaklanarak imha edildi.  Ankara yakinlarinda iskence yapilarak öldürüldü. Mezari yok. Hala kayip.

K. KHAJAG (KAREKIN ÇAKALYAN):

Hkajag Özgeçmisini söyle anlatiyor Teotig’in Yillik’inda: 1867’de Iskenderiye’de (Misir) dogdum. Ilkve orta ögrenimimi orada aldiktan sonra, 1883’te “Eçmiadzin Kevorkyan Ruhban Okulu’na  gittim.  1986’da oradan mezun olduktan sonra, Bakû, Kantsag ve Akulis’teki Ruhban Okullarinda ögretmenlik yaptim. Ailem Çakaloglu diye taniniyordu. Sonradan Khajag soyadini aldik. 1899’da, Isviçre’nin Cenevre kentine geçtim ve oradaki üniversitenin “Sciences Social”,“Toplumsal Bilimler” Fakültesi’ni bitirdim. Önce Iskenderiye’ye, sonra Izmir’e ve daha sonra Istanbul’a gittim. Sekiz aylik bir mahkûmiyetinden sonra, tekrar Ermenistan’a döndüm ve ögretmenlik yasamima tekrar basladim. Karabag’daki  Susi Ruhban Okulu’nu iki yil yönettim,  evlendim ve 1903’te

Tiflis’e yerlesip oradaki Ermenice “Misag” (Ekin) gazetesinin basina getirildim. Ertesi yil, ayni zamanda da, Tiflis’teki Ermeni “Nersesyan Lisesi”nde (tarih, Fransizca ve iktisat) ögretmenlige baslamistim.  1906’da, sosyalist ruhla gazeteler yayinlayabilme imkâni dogunca, Avedis Aharonyan, Topçuyan ve ben “Haraç” (Ileri), “Alik” (Dalga) gibi gazeteleri kurduk. 1908’de tutuklandim ve Tiflis’teki Medekh ve sirasiyla Bakû, Rosdov ve Novoçerkask cezaevlerinde yattim. 1912’nin yazinda, Aharonyan ve Isahagyan ile Istanbul’a geldik ve 1913’te Samatya Ermeni Okulu’nun müdürlügünü üstlendim.  1887’nin Mayis’inda ilk kez “Misag” gazetesinde, Tasrali genç kiz makalemle, arz-i endam ettim; daha sonra) “Murc” (Çekiç), “Daraz” (Giysi) gazetelerinde yazdim. 1896’da “Devrim Denen Temiz Is’te Mânevi Bir Ahlâksizlik” ve “Halkin Sairi : Kamar Kâtiba”, 1904’te “Türkiye’de Vergiler”, “Vatan ve Ulusal Hareketler”, “Ermeni Hareketi’nin Nedenleri”, 1905’te “Zemstvo - Kafkasya’nin Ihtiyaçlari”, 1907’de “Federasyona Dogru”, 1912’de “Ulusçuluk Nedir?”, “Istirap Gecesi”, 1913’te “Sinif Nedir”, “Eski Dogu ve Ermeni Tarihi” ni yazdim. Bunlardan baska, Vinagradov’un 3 ciltlik “Uluslarin Genel Tarihi”, Schnitzler, Dostoyevski, Ostrodovoski’den bir sürü kitap ve tiyatro eserleri tercüme ettim.”Khajag da Diyarbakir yakinlarinda katledildi. Mezari bilinmiyor, hala kayip.

Büyük Ozan Siamanto da (Atom Yarcanyan) Kayiplardan

Siamanto, 1 Ocak 1878’de, Egin’de dogdu. 13 yasinda Istanbul’a gelerek Miricanyan ve Berberyan Okullarinda ögrenimini tamamladi. Osmanli Bankasi Olayi’nda snra Cenevre’ye gitti.  Yurtdisindaki Ermeni Basini içinde, “Vagvan Tsayni” (Yarinin Sesi) , “Anahid”, “Panper” (Sözcü), “Sirag”, “Trosag” (Bayrak), Razmig (Savasçi), “Jogovurtin Tsayni” (Halkin Sesi) gazeteleri, giderek Menkibe türünde  ustalasan bu yazara, sayfalarini açtilar. Klasik formatlara riayet etmeden, halk kahramanlarini kendi sivriye varan dil ve üslubuyla yaziyordu. 1908’de Istanbul’a gelerek, “Azadamard” gazetesinde Siamanto Ermeni Edebiyati’nda “Lirik Siirin en iyi temsilcisi” olarak anilmaktadir. Byük sair Ankara yakinlarinda Teskilat-i Mahsusa çeteleri tarafindan öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

BIR BASKA BÜYÜK OZAN TANIEL VARUJAN (Çibukyâryan) :

1884’te, Ermeni Katolik bir aileden, Sivas’in Pirtnik köyünde dogdu. 12 yasinda Istanbul’a gelip Pera ve Kadiköy’deki Mikhitaryan okullarinda okudu. 1902’de Venedik’teki Murat Rafael Mikhitaryan Okulu’na  davet olundu. Daha sonra Brüksel Üniversitesi’ni bitirir. Bu ögrenim yillarinda siirleri, “Pazmaveb”, ”Keguni”, ”Anahid”, ”Sirag”, ”Razmig”, ”Hayrenik” gazetelerinde yayinlanmaya basladi ve birdenbire tüm dikkatleri üzerine çekti. Mesrutiyet ile Istanbul’a döner. 1909’dan 1912’ye kadar, Sivas ve Tokat’ta bulunan birçok Ermeni Lisenin Müdürlüklerini yapar. Istanbul’a döner ve Pera’daki Erm. Katolik Lusavoriç Okulu’nun basina geçer ve sayisiz degerli ögrenciler yetistirdi. Ankara yakinlarinda öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

BIR BASKA BÜYÜK YAZAR ve EDITÖR RUPEN ZARTARYAN :

1874’te Harput’ta dogdu. Ögrenimini burada yapti, sonra ögretmenlige basladi ve devrimci egilimleri nedeniyle tutuklandi. 1904’te Manisa’da ögretmenlige basladi ve hakkinda adlî tâkibat baslayinca, Bulgaristan’in Filibe sehrine kaçti ; orada “Razmig” (Savasçi) gazetesini Mesrutiyet ilânina kadar yayinladi. Takma adlari Hraçya ve (Türkçe) Ejderha oldu. Edebi üslubu gergin ve canliydi. Konularini Anadolu’nun manzaralarindan, masallarindan ve dövüsken, isyankâr yasantilarindan aldi; böylece göze çarpan, usta bir düz yazari ününü kazandi. Degisik gazete ve dergilerde yayinlanmis düz yazilarini 1910’da “Tzaykaluys” (Safaga kadar) yapitinda  toplamistir. Ermeni köy edebiyatinin öncüsü olarak kabul edilmektedir. Istanbul’a geldikten sonra bir süre “Jamanag” gazetesinde çalistiktan sonra 1909’da “Azadamard”gazetesinin editörlügünü üstlendi. Kendi etrafinda basarili yazarlari toplamayi basarmisti ve gündelik konularda coskulu ama imzasiz makaleler yaziyordu. Mitinglerde söylevler verdi. Ermeni Ulusal Meclisi’ne delege seçildi. 1911 – 14’te “Azadamard Ek”i ve “Pakin” dergilerini yayinladi. Filibe’de yayinladigi “Aslanin Pençesi” adli kitabinda ise hapishane anilari bulunuyor. Victor Hugo, Maxim Gorki, Anatole France, Oscar Wilde’ in kitaplarini Ermeniceye çevirdi. O da Diyarbakir yakinlarinda katledildi.

OZAN RUPEN SEVAG (Dr. RUPEN ÇILINGIRYAN) :

15 Subat 1885’te Silivri’de dogdu. Ilkögrenimini orada tamamladiktan sonra Bahçecik’e geçti, sonra Berberyan Okulu’na devam ederek 1905’te mezun oldu. Isviçre’de Lozan Ün. Tip Fakültesi’ni bitirdi. 1910’un Adana kiyimindan çok etkilenerek, “Garmir Kirk”i (Kirmizi Kitap) yayinladi. “Verçin Hayeri” (Son Ermeniler) adli uzun siirinde, sanki birkaç yil sonra vuku bulacak, Büyük Felâket’i bir kahin gibi öngördü. “Lemani Lici” (Leman Gölü) yapiti, siir olarak en ünlü yapitidir. 1914’te Alman olan esiyle birlikte, Pera’ya (Beyoglu) yerlesti ve hekimlik yapmaya basladi. Azadamard gazetesinde yayinladigi “Hekimin Not Defterinden Koparilmis Sayfalar”adli yazi dizisi, okuyucularca heyecanla okundu. I. Dünya Savasi basladiginda, Bakirköy’de vatanî görevini, her Osmanli vatandasi ve yurttasi gibi, yerine getirirken, halka tibbi yardimla ilgili  konferanslar verdiginde ayakta alkislandi; ertesi gün de Çankiri’ya “tehcir” edildi, bir daha hiç geri gelmemecesine ! Ankara yakinlarinda katledildi. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

BIR BASKA AZADAMARD YAZARI : SARKIS MINASYAN  

1873’te, Yalova’nin Çengiler kasabasinda dogdu. Bahçecik Okulu’ndan sonra Istanbul’daki Getronagan Lisesi’nden mezun oldu.

Olaganüstü yeteneklerinin göze batinca “Hrant”in araciligiyla Isviçre’nin Cenevre sehrine gitti. 1894’ten 1903’e kadar Siyasal ve Sosyal Bilimler Yüksek Okulu’nda egitim gördü. Yillarca, oradan “Trosag” gazetesine “Türkiye üzerine - disaridan bakarak–analiz yazilari” yazdi. Sonra Amerika’ya geçip, Boston’da “Hayrenik” dergisini yönetti. 1905’te Cenevre’ye döndü ve 1909’a kadar orada kaldi. Sonra nihayet Istanbul’a gelerek, ögretmenlik ve edebiyatla mesgûl oldu.

I. Dünya Savasi arifesinde, baslayan Tip Konferanslari vesilesiyle, “Azadamard”da yapici amaçli, ama nükteli ve sivri elestiri yazilari yazdi. Ayni gazetede, egitim ve fikra yazilari yazdi. Esayan Lisesi’nde, Dilimizin Zenginlikleri, Felsefe konularinda konferanslar verdi. Fransizca’dan Ermenice’ye, içinde Ermenice’nin degisik lehçelerini de içeren, ilginç bir sözlük yazdi, ancak maalesef bu sözlük yayinlanamadi. Cenevre’de “Serop Agpür”  (Kaynak Serop) adli yapiti yayimlandi. Edebi takma adi da Aram Asod olmustu. O DA 5 Mayis’ta Ayas’tan yola çikarildi ve asla Diyarbakir’a ulasamadi. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

BIR DOKTOR, BIA AKADEMISYEN, BIR MEBUS: NAZARET DAGAVARYAN

Baron Nazaret “Özgeçmisim” adli yapitinda, 1862’de Sivas’ta dogdugunu 7 yasimda Istanbul’a gelerek SurpPirgiç Okulu’na basladigini; 1878’de Fransa’ya gittigini anlatiyor. Paris Ziraat Yüksek Okulu’nda okudu. 1883’te Istanbul’a döndüm; kisa bir süre Ziraat Bakanligi’nda çalisti. Derken Sivas’taki Ermeni Okulumda yönetici oldu. Yetiskinler için bir Pazar Okulu kurdu ve Istanbul’daki Ermeni gazeteleri için yazilar yazmaya basladim. 1885-1886’da Kadiköy’deki Aramyan Okulu’nda müdürlük yapti. 1887 baslarinda tekrar Paris’e giderek Sorbonne Üniversitesi Tip Fakültesi’ne yazildi. Bu arada Istanbul’da kurmus oldugu Bilimsel Hareket dergisi yayina devam ediyordu.

1897’de ise Istanbul Fransiz Hastanesi’nde doktorluk yapti, 99’da Ermeni Hastanesi’nde Bastabipligi üstlendi.  yaptim. 1896’da hapsedildi, dört ay sonra genel aftan yararlanarak serbest birakildim. 1900’da tekrar cezaevine girdi, ama Fransiz Elçiligi’nin müdahalesiyle serbest birakildim. Acak sürekli gözaltindaydi. Arandigimi duyunca, hasta kiliginda Fransiz Hastanesi’ne iltica etti. Ancak 4 ay sonra, bir yolunu bulup kapagi Marsilya’ya atti. 1905 sonunda, Kahire’ye yerlesti. Orada Bogos Nubar Pasa’nin himayesine ünlü Ermeni Hayirsever Dernegi’ni kurdu. Mesrutiyet ilâniyla birlikte ailecek Istanbul’a döndü ve Osmanli Meclis-i Mebusan’ina, Sivas’tan mebus seçildi. Osmanli Parlamentosu’nda, Toprak Sorunu ve Milli Haklarin Korunmasi konularinda, tartismalara katildim. Ermeni mebuslarla anlasmazliga düsüp, onlardan ayrildi ve Itilâf Partisi’nin kurucularindan biri oldu. Yapitlari: “Dogal Tarih”, “Ermeni “Alfabesi’nin Bulunusu”,  “Mikrobiyoloji” ,“Evren’in Kurulusu”, “YazarKrikor Agaton Üzerine”, “Ev Hijyeni”, “Cinsel  Organlarimiz”, “Insan Embriyolojisi”,  “Hastaliklar Fihristi”, “Darwinizm”, “Ermeni Tarihi’nin Özeti”, “Ermeni Eski Dinler”,“Insanlik Anatomisi”, “Saglik ve Din”… O da 5 Ocak’ta yola çikarilip, Diyarbakir’a ulasamayanlardandi.

Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

BIR BASKA DOKTOR YAZAR: GARABED PASAYAN KHAN :

Baron Garabed 1864’te Gedikpasa’da dogdu, 1888’de Istanbul Tibbiyesinden mezun olarak Palu ve Malatya’da Belediye Tabipligi yapti. 1889’da Divrigi’ye yerlesti. meslegini icra etti ve toplumsal sorunlarla ilgilenmeye basladi. Bir yil sonra, Kamah’ta Devrimci

gruplar örgütlemekle suçlanarak tutuklandi, idam istemiyle yargilandi ve Sivas’ta hapis yatti. 1891’de, hâkimin gözünü tedavi ettigi için, serbest birakildi. Sebinkarahisar’da kalip doktorluk yaparken, 1892’nin Eylül’ünde yeniden tevkif edildi.  Üç yil, bir hapishaneden digerine sürüldü ve devam eden bir muhakeme sürecinden sonra, ölüm cezasi aldi. Istanbul’daki nisanlisi, Bayan Torkomyan’in rica ve yalvarmalari üzerine Ingiliz Elçisi, F. Kerry, affedilmesini sagladi. Iran’a göç etti ve Tavrej sehrinde 7 yil kaldi. Sah’in özel saray hekimligine atandi; bir yandan da hayirseverlik ve egitim isleriyle ugrasti. 1906’da, Iskenderiye’de  bir egitim merkezinin ve Gambetta adinda bir matbaanin sahipligini üstlendi. Bu matbaada, “Horizon” (Ufuk) gazetesini çikardi. Iran’a davet edilince Iran’in Bender Gez sehrine gitti ve alti yil burada kaldi. Türkiye’deki Ermeni Basini ve Yabanci Basini için yazi yazdi. Ayrica Avrupa Fransiz bilimsel dergileri için, bilimsel makaleleler de yazdi. Mesrutiyet’in ilânindan sonra, Istanbul’a geldi ve Meclis-i Mebusan’a, Sivas’tan mebus olarak seçildi. Eserleri arasinda, “Halkin Dostlari”, “Bir Kizin Hatira Defteri”, “Bir Demet Öykü”, “Okul Sagligi”, “Bebek Isimleri”. Ankara yakinlarinda iskence yapilarak öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

KUR’AN ÇEVIRMENI LEVON LARENTS (KIRISÇIYAN) DA KATLEDILDI :

1875’te Samatya’da dogdu. Robert Kolej’den mezun oldu. Bir süre “Püzantiyon” gazetesinde çalistiktan sonra, siyasal nedenlerle Amerika’ya göç etti. Yeniden insâ edilen Ermeni Sosyal Demokrat Partisine üye arkadaslariyla, Boston’da “Tsayn Hayrenyats” (Vatan’in Sesi) gazetesini yayinladi. Misir’a geçti ve Orozdi Bak magazasinda kâtiplik yapti. Arkadasi Arpiyar’in katledilisinden sonra, Atina’ya geçti. Mesrutiyet’in ilânindan

sonra Istanbul’a geldi “Trakhdi Yerker”  (Cennet Sarkilari) baslikli siir kitabini yayinladi. “Tsayn Hayrenyats” (Vatanin Sesi) gazetesinin ilk yilinda yazi islerini yönetti ve 1912’nin basindan itibaren ise, “Murc” (Çekiç) gazetesini yayinladi. “Kuran-i Kerim”i, H. F. Lynch’in iki ciltlik “Armenia” sini, “Fransiz Devrimi Tarihi” ni Ermenice’ye çevirdi ve yayinladi. Ankara yakinlarinda öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

SADECE YAZAR DEGIL BÜYÜK BIR ÖGRETMEN

SiMPAD PÜRAD (Der Gazarents) :

3 Mart 1862’de Zeytun’da dogdu. 1871 – 80’de Kudüs Ruhban Okulu’nda ögrenimini tamamladi, 1880 – 82’de Maras’ta 1882 – 84’te Zeytun’da (Birlesik) Miyatsyal’de ögretmen ve müdürlük yapti. Burada, “Ulniya veya Zeytun” adli bir arastirma hazirladi. 1885’te, (Kozan) Sis’te bir okul açti ve ayni yil Istanbul’a gelip edebiçevrelerle tanisti. Anadolu’yu karis karis dolasti, 1895’te sol propaganda yapiyor diye tutuklandi ve Maras ve Halep’te tam bes yil cezaevinde de yatti. Serbest kalir kalmaz, Istanbul’a geldi ve Kadiköy’deki Aramyan Okulu’nda bir yil çalisti. 1896’da Misir’a kaçti ve kendisini tamamiyla egitime ve edebiyata verir. Kahire’de kurdugu okul basari gösterdi ve bu arada “Pünig” (Phoeniks)  ve “Nor Or” (Yeni Gün) gazetelerini yayinladi. Mesrutiyet ilânindan sonra, solugu Istanbul’da aldi, “Pünig” gazetesini ve “Kagapar” (Fikir)  dergisini 42. sayiya kadar yayinladi. Yapitlari çogunlukla devrimci yasantisindan izler tasir: Hapisten Hapise, Yildiz’dan Sasun’a, Doksanalti, Zeytunlu Papaz, Sasun’dan Sonra, Kürek Mâhkumlari, Avarayr’in Kartali,  Özgürlük Için, Ermeni Tarihi, v.s… Ankara yakinlarinda öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

25’INDE BIR GAZETECI HAMPARTSUM HAMPARTSUMYAN :

1890’da Istanbul’da dogdu. Esayan ve Getronagan’dan mezun oldu. Mesrutiyet’in arifesinde gazeteciligin ‘ilk’ini “Surhantag” in yazi islerinde yapti, sonra ta kapanana kadar, iktisadî, idarî ve hukukî yazilar yazacagi, “Azadamard” a geçti. “La Turquie”, “L. Herald”, “B. Tagseblatte”, “K. Zeitung” ve “L’Humanité” gazetelerine muhabirlik yapti. Ankara yakinlarinda öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

JAK SAYABALYAN (Paylag), (Özgeçmis):

1888 Haziran’inda Konya’da dogdu. 1896’da Berberyan Okulu’na devam etti. Iki yil Izmir Amerikan Koleji’nde okudu. 1904’te Konya’da, 5 yil Ingiliz Konsoloslugu’nda mütercimlik ve konsolos muavinligi yapti. 1909’da Istanbul’a dönerek “Sehbal” dergisini yönetti. “Surhantag” gazetesinde mizah yazilari yazdi. Sonra Istanbul’da çikan Ermenice gazete, haftalik dergiler ve yilliklarda yazilari,  “Masis” gazetesinde V. takma adiyla siirleri çikti. 37 yasinda Ankara yakinlarinda öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

KEGAM PARSEGYAN :

1883’te Istanbul’da dogdu. Ilk ögrenimini, ünlü düsünce, sanat, kültür insanlari ve ögretmenler, Vartkes ve Levon Sant’in döneminde, Gedikpasa Ermeni Okulu’nda yapti. Henüz ergen yaslarindayken gazetecilik meslegine atildi; “Manzume’nin yazi isleri, bu meslekteki biyiklarinin yeni terlemeye basladigi mekâni oldu, kendisi için. “Azadamard”da ise, yazilarinin yayinlanmaya baslamasindan ta bu gazetenin kapanisina kadar, kalici birkaç

yazarlarindan bir oldu. Samimi oldugu, ünlü Savars Misakyan ile 1908’e 41. sayiya kadar, “Aztag” adli bir edebiyat dergisi çikardi, sonralari ise, H. Küfeciyan ve Gostan  Zaryan ile “Mehyan” dergisini. Umut vaat eden bir gençti, okuyucuyu kucaklayan edebi, sevimli sayfalari vardi. Ankara yakinlarinda öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

YOKSUL BIR ÇOCUKTU DIKRAN ÇÖGÜRYAN :

1884’te Gümüshane’de dogdu, ‘yoksul bir çocukluk geçirdim’ diye yazdiydi bana, kendisi hakkinda bilgi verirken ‘ve minnettarim’ diyerek. 1897’de kaderin garip bir cilvesiyle Kagadiya’nin Kirmizi   Manastiri Yetimhanesi’nde buldu kendini. Manastir adli öyküsünde, buranin iç yasantisini tahayyül etmistir. 1903’te, müsahede altina alinmis oldugu ve daha sonra da kendi ihtisas alani olacak, tarih, cografya ve yabanci milletler edebiyat tarihi derslerini, ögretmen olarak verdigi, Berberyan’dan mezun oldu. Ögretmenlik meslegini, Istanbul’daki bir çok Ermeni okulunda da sürdürdü ve ayni zamanda gazete ve dergilerde, basarili birçok öykü, siir ve elestiri yazisina imza atti. “Hayreni Tsayner” (Vatan’dan Sesler) adli öyküler kitabi Zartaryan Yayincilik tarafindan yayimlandi. Ermenilerin yogun olarak yasadigi, Avrupa ve Türkiye’deki birçok yere gitti ve (izlenimlerini) intibalarini basina yansitti. Umut vaat eden bu kabiliyetli genç, gazete yazarligi dalinda da basari gösterdi,1911 ilâ 1912’de M. Samdanciyan ile üç aylik “Vosdan” (Kulüp) dergisini çikardi. Ankara yakinlarinda öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

ILK SPOR GAZETECISI SAVARS KRISYAN :

9 Haziran 1886’da Besiktas’ta dogdu. Sirasiyla Makruhyan, Bardizag’daki (Adapazari - Bahçecik) Amerikyan, Berberyan ve Robert College’de okuyup mezun olduktan sonra, Paris’te Lycée Jeansont de Boné ve Londra’daki Sandov Okullari’nda, okuyup Beden Egitimi okudu ve diploma aldi. Istanbul’a dönüsünde, degisik okullarda Bedeb Egitimi ve Spor-Jimnastik ögretmeni olarak çalisir. Birçoklarina özel dersler verir. Birçok banliyölerde spor kulüplerinin kurulmasinda bizzat katkisi olur. 1911 yilinin Subat’indan itibaren ise “Marmnamarz” (Beden Egitimi) adiyla, Türkiye’de kendi tarzinda ilk kez, önce aylik sonra da on bes günlük, resimli spor gazetesi çikarir. Tam dört yil araliksiz yasamini sürdürebilen ender basin organlarindan olan bu dergi, özellikle çok degisik kesimlerce büyük ilgi gördü ve ilerde Istanbul veya Osmanli / Türkiye Ermenilerinin, sportif faaliyetlerini arastiran, birçok yerli ve yabanci insana, belki de tek dedirtecek kadar degerli-önemli bir kaynakça oldu.

Osmanli / Türkiye cografyasina, zamanin en çagdas egitim sistemi olan Isviçre Egitim Sistemini, getiren ve kendi kurmus oldugu  Nor Tibrots’da (Beden Egitimi) uygulayan, ünlü pedagog Hovhannes T. Hintliyan ile “Boy Scaut” (Izci) dergisini ve “Ir Gyankin Nibadagi” (Onun- Hayatinin Amaci) adli kitabini yayinladi. Tutukevinde arkadaslarina spor yaptirmasi “süpheli” karsilandi. Ankara yakinlarinda öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

FRANSIZCA DA YAZAN ARMEN DORYAN (Hiraçya Surenyan) :

Ocak 1892’de Üsküp’te dogdu. Orada Ermeni nüfusu yogun olmadigi ve dolayisiyla Ermeni Okulu bulunmadigindan dolayi, önce Rum Okulu’na sonra da Manastir Fransiz Okulu’na gitti.  Buradan mezun olduktan sonra, 1911’de Istanbul’daki Pangalti Mikhitaryan Lisesi’nden mezun oldu ve Paris’e gitti. 1914’te Sorbone Üniversitesi’nden diplomasini aldi ve Baskent Istanbul’a geldi. Burada, egitim ve edebiyatla ugrasti. Paris’te bulundugu yillarda “L’arène” dergisini ve ayrica Victor Hugo ve baska Fransiz yazarlarini inceleyen kitaplar yayimladi. Fransiz sairleriyle birlikte Pantheist okulu olusturanlar arasinda yer aldi. Bazi siirleri, “Sant” dergisinde yayinlandi. Arti Varjaran’da (Çagdas Okul) ders verirken, bir aksam okul basildi ve tutuklanarak götürüldü.  Ankara yakinlarinda öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

DIGER GAZETECI VE YAZARLAR

ARIS ISRAELYAN (Israel Dkhruni) : 1885’te Gümüshane’de dogdu. Boston’daki “Hayrenik” (Vatan), Istanbul’da  “Azadamard” için yazdi.

1916’da Konya’da bilinmeyen kosullar altinda öldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

MIHRAN TABAKYAN : 1878’de Adapazari’nda dogdu. Istanbul Ermeni Basini’na ait gazetelerde yazarlik yapti. 1915 Agustos’unda Yozgat yolunda öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

HAGOP TERZIYAN (Hagter) : 22 Agustos 1879’da Hacin’da dogdu. Istanbul Ermeni Basini’na ait gazete ve dergilere, Hagter, Himayyak, Davros, Yito ve Tigtagits  (Muhabir)  takma adlariyla, birçok yazilara imza atti. Adana  Kiyimi’ndan kil payi kurtuldu. “Fotograf Sanati”, “Adana’daki Hayat” ve bes ciltlik “Adana Felâketi”  kitaplarini yazdi. Son kitabin el yazilari hükümet tarafindan el konuldu. “Hacin’in Lehçesi” adli eserinin el yazilari hâlâ yayinlanmayi bekliyor.  20-24 Agustos tarihlerinde Yozgat yakinlarinda öldürüldü.

ARISDAGES KASPARYAN : 1861’de Adana’da dogdu. 1880- 1910 arasinda “Manzume”, “Mecmua-i  Akhbar”, “Püzantiniyon” ve “Surhantag” da (Haberci), Türkçe ve Ermenice, toplumu ilgilendiren konularda ses getiren makaleler yazdi. “Mecmuayi Lâhikali Kavanin”, “Cüzdani Kavanini Osmaniye”, “Mabadi Lâhikayi  Kavaniyn”, “Zeyli Lâhikayi Kavaniyn”, “Hukuk Müsaviri” ve “Ilamat Torbasi” önemli kitaplarindandir. Kitaplarinin çogu, ikiser defa baski yapmistir. Bugün hala sahaflarin gözde kitaplari arasindadir

SARKIS PARSEGYAN (Samil): Van’li. “Askhadank” (Emek) gazetesinin

Kurucularindandi. Ankara yakinlarinda öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

BEDROS KALFAYAN: 1868’de Harput’un (Harput) Içme ilçesinde

dogdu. Rusçuk’ta “Veradzinunt” (Yeniden Dogus) haftalik dergisini çikardi. Daha sonralari bu gazete Paris’te “Abaka” (Istikbâl)  ismiyle devam etti. Ankara yakinlarinda öldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

SARKIS SUIN (Süngücüyan): 15 Agustos 1870’de Besiktas’ta dogdu. Düyun-u Umumiye yöneticilerinden. Abdülhamit döneminde Patrik Izmirliyan’i yabanci muhabirlerle bulusturmakla suçlanarak tutuklandi ve 7 yil hapiste kaldi. “Iravunk” (Hak) gazetesine, S.S. nami müstear’la makaleler yazdi.  Adana’daki Ermenilere yönelik 1909 i toplu kiyim konusunda, inceleme ve arastirma heyetine de üye seçildi. 1 Haziran 1915’te tevkif edildi. Akibeti bilinmiyor.

EDVAR BEYAZYAN: 8 Subat 1873’te Üsküdar’da dogdu. Eczaci ve pek kozaciligi uzmani.

Bazen “Azadamard”  gazetesinde yazdi. Akibeti bilinmiyor.

HIRAÇ (Hayk Tiryakiyan): 1871’de Trabzon’da dogdu. 1908’de Bodrum kaledesinde mahpusken Mesrutiyet  ilaniyla serbest birakildi, Istanbul’a geldi . Adom Sahen’den sonra “Azadamard”  gazetesi ile bazi önemli kitaplari yayinladi. Ankara yakinlarinda öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

ADOM SAHEN (Yeritsyants):1875’te Mardin’de dogdu, Mesrutiyet  ilanindan sonra Istanbul’da Arax (Aras) adinda bir yayinevi kurdu ve buradan ilkin “Azadamard”i nesretti. Ayrica yayinevinde edebi yazilar, okul kitaplari ve dergiler yayinladi.“Heine’nin Siirleri”gibi     

tercümelerini Agni takma adiyla yayinladi.

NERSES PAPAZYAN: 1872’de (Kafkasya) Akulis’te dogdu. New York’taki Colombia University’de okudu. 1906 sonunda, Viramyan’in yerine ABD’de çikan “Hayrenik”gazetesinin in (Vatan) yönetimini üstlendi. Mesrutiyet’in ilanindan sonra, Istanbul’a geldi “Azadamard” yayinlandiginda, onun Ermenice bölümünün basina geçti ve 11 Subat  1915’e kadar görevini sürdürdü.  Gazetenin cinayet  haberlerini de kendisi kaleme alirdi. Ankara yakinlarinda öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

NERSES ZAKARYAN: 1833’te Izmit’te dogdu.. “Osmanlica Gramer” kitabi yaninda “Abaka” (Istikbâl) ve “Nor Askharh” (Yeni Dünya) gazetelerinde de yazdi. Ankara yakinlarinda öldürüldü. Mezari bilinmiyor. Hala kayip.

ARDZRUNI (Hagop Avedisyan): 1873’te Van’da dogdu. 1895’teki Babiali Nnümayisi nedeniyle Bulgaristan’a kaçti ve giyabinda idama mahkum edildi.  Bulgaristan’da ögretmenlik yapti  Istanbul’daki ve yabanci ülkelerdeki bir çok Ermeni gazetelerine yazilar yazdi.

SAKO: Kafkasya’da dogdu. “Kagapar” (Fikir) gazetesinin yazi islerinde çalisti. Osmanli’nin Mesrutiyet ilân etmesiyle Istanbul’a geldi ve tehcire yollanana kadar, burada kaldi.

VIRAMSABUH ARAPYAN: Malkara’da dogdu. Sonrasinda Osmanli Ordusu’na girdi ve silah yapimcisi olarak çalisti. Daha sonra Sanaa’ya, yollandi; oradan “Azadamard” gazetesine Vram takma adiyla, yazilar yazdi. 1915’in basinda, Istanbul’da bulunuyordu. Akibeti bilinmiyor.

LEVON AGABABYAN: 1887’de Pages’te (Bitlis) dogdu, “Azadamard” gazetesinde yazarlik yapti; matematik ögretmeniydi. 1915’te öldü.

KEVORK HÜRMÜZ: 1868’de Istanbul’un Ortaköy semtinde dogdu, Venedik Murad Rafael (Mikhitaryan) Okulu’nda okudu. Avrupa gazeteleri için muhabirlik yapti ve sirf “Times” Gazetesi muhabirligi tehcire gönderilmesine neden oldu..

Ermeni Katolik Cemaatine mensuptu. Pera’da (Beyoglu) yasayanlardandi. Öldürüldü.

ONNIK MAGAZACIYAN: 1878’de Istanbul’da dogdu. Babiâli caddesindeki “Hayrenik” (Vatan) gazetesinde ciltçilik müessesesinin sahibiydi. Türkiye’nin ilk Asya ve Avrupa topraklariyla birlikte haritasini, ayrica Cep Atlasi olarak yayimladi. Kumkapi’da Haraçtimaser Ingerutyun (Ilerici Toplum) adli, modernlige ve ilericilige açik bir toplumsal dernegin baskaniydi. Bu cemiyet,  zararli telakki edilerek, tehcire yollandigi zannedilmekte. 1915 Agustos’unda serbest birakilma emrine karsin, Tuney’de çete tarafindan katledildi.

ONNIK SIRABYAN: 1878’de Erzincan’da dogdu. Ailecek Filibe’ye yelesti. Mesrutiyet’in ilânindan sonra Istanbul’a gelerek Partog Zoryan ile Lusagpür  Yayinevi’ni (Isik Kaynagi) kurdu. Ankara yakinlarinda öldürüldü.

PARTOG ZORYAN (Jirayr): 1 Ocak 1879’da Tamzara’da dogdu, 18 yasinda Filibe’ye geçti. R. Zartaryan, o zamanlar “Razmig” (Mücadeleci) gazetesini çikarirken bir süre sonra bu gazetenin yöneticiligini yapti. Mesrutiyet’in ilânindan sonra, Istanbul’a geldi ve Onnik Sirabyan ile LusagpürYayinevi’ni kurdu.  “Megraked” (Balci) adli çocuk ders kitaplarini,  “Yergrakordzi Paregami” (Ziraatçinin Dostu) adinda, o zamanlar için çigiraçacak nitelikte yararli, profesyonel bir el kitabini yayimladi. Ankara yakinlarinda öldürüldü.

HOVHANNES KILIÇYAN: Divrikli’dir. 37 yasinda Çakmakçilar’da Kitapçi ve kirtasiye dükkani açti. Önemli ders kitaplari serisinin yayincisi olmustu. Ankara yakinlarinda öldürüldü.

ARDASES FERAHYAN: Mus’luydu. Yeprad  (Firat) Koleji’nde ögrenci olup, Istanbul’a gelerek Hukuk Fakültesi’nin derslerine dinleyici olarak katildi. Sonra Sosyal Demokrat Hinçag Firkasi’nin üyesi ve bu partinin gazetesi  “Gaydz” in (Kivilcim) muharriri oldu. 25 yasinda sürüldü.

ARTIN MISIRLIYAN ve ARMENAG ARAKELYAN “Azadamard” in makinistleriydiler, daha 21 yasinda idiler ve Ayas’a sürüldüler, oradan da ölüm yürüyüsüne…

SUZIGYAN: Istanbul Samatya semtinden gazeteciydi. Konya’daki Rusya Konsoloslugu’nun mütercimligini de yapmisti. Sürgün yollarini kaldirmadi sagligi.

BEDROS KÜRDYAN (Bedig): Bardizag’li (Adapazari-Bahçecik) bir gençti. Türk ve Ermeni gazetelerinde sürekli yazardi. Mesrutiyet vesilesiyle yayima baslattigi (Mücadele) Baykar  gazetesini sadece bir sayi çikarabildi. Ferdi sürgüne kelepçelerle gönderildi ve Meskene’de öldürüldü.

ASADUR D. MADTEOSYAN: Avukat, Türk-Ermeni gazetelerde muharrirdi.

YERVANT ÇAVUSYAN: Istanbullu,  49 yasinda. Güzel Sanatlar Okulunda matematik ögretmeni,  "Tzayn Hayrenyatz" (Vatanin Sesi) yayini imtiyaz sahibi ve “Çarkçilik” adli Türkçe teknik kitabin yazari. Firat nehrinin kenarinda,  Meskene ve Der Zor arasinda, Hamam diye bir yerde öldü.

HAGOP SAHBAZ: Vanli. 50 yasinda,  Mesrutiyetten sonra Istanbul'a geldi, bir ara Patrikhanede sekreter olarak çalisti. “Kürt-Ermeni Halk Sarkilari” adli bir arastirmanin yazari.

ISKHAN (NIGOGAYOS BOGOSYAN): 1879’da Karabag’da dogdu; “Askhadank” (Çalisma) gazetesine yazdi. Van yöresinde degisik nümayis ve toplantilarda konusmalar yapmaya ve konferanslar vermeye ve hele egitimle ilgilenmeye basladi. 1915 yilinda Van Valisi Cevdet Bey’in davetine giderken kallesçe pusuya düsürülerek öldürüldü.

VIRAMYAN (ONNIG TERTSAGYAN): 1871’de Istanbul’da dogdu. Sahnazar’in “Hayrenik” (Vatan) gazetesinde Okimta (Ermenice O, k, t harflerinin okunuslarinin birlesiminden olusan) nam-i müsteari ile, dikkat çekici makaleler yazdi. Cenevre’de geçti “Trosag” (Bayrak) gazetesinin yazi islerinde çalisti. Daha sonra Amerika’ya geçti ve orada bulunan “Hayrenig” gazetesinde yazmaya basladi. Istanbul’a döndügünde Azadamard  (Kurtulus Savasi) gazetesinde çalisti. Bazi imzasiz basyazilari kendisi yazdi. Osmanli Meclis-i Mebusani’nin ikinci seçiminde Van’dan mebus seçildi. Van’in meshur  Vali’si Cevdet bey, 1915 yilinda Van’li Iskhan’i katlettikten sonra, onu telefonla Konaga davet etti ve  Hükümet Konagi’ndan bir daha geri gelmedi.

ARDASES SOLAKYAN: Van’da dogdu. 1901’de, Yeramyan Okulu’ndan mezun olduktan sonra, ögretmenlige basladi. 1908’de memleketi Van’da tiyatro kurdu. “Indanik” (Aile) adli yazmis oldugu piyesi, bizzat sahneye koydu; sonra baska piyesler yazmaya devam etti. Istanbul’un birçok gazetesinde yazmanin yani sira, 1906’da “Asub” adli iptidai sartlarda mütevâzi ve “Goçnag” (Çan) adli bir baska, bu sefer nizami, bir gazete çikardi. Vali Cevdet’inEmriyle arkadaslari ile birlikte tutuklanip,  4 / 7 Nisan 1915 tarihine kadar hapiste kaldi ve sonra da öldürüldüler.

DIKRAN ODYAN (ASO): 1880’de Van’da dogdu, ilkögrenimini burada tamamladi. 1896 – 1906’da Iran’da ögretmenlik yapti, degisik nam-i müstearlarla degisik gazetelerde  yazilar yazdi. “Yergir” (Ülke) gazetesini yayinladi. “Garmir Orer” (Kizil Günler), “Havse”, “Tadasdan” (Muhakeme), “Vahe”, “Tützaznuhi” (Kadin Kahraman) adinda kitaplar yazdi ve yayimladi. Hapiste vahsice katledildi.

GARABED DANTEYAN: Van ve çevresindeki okullarda ögretmenlik yapti; “Goçnag” (Çan) dergisi yazarlarindandi. Hapiste vahsice katledildi.

PROF. GARABED SOGIGYAN: 1874’te Harput’ta dogdu;  bölgenin Amerikan Koleji’nden mezun oldu. Dilbilimci ve kimya ögretmeni olarak Yeprad (Firat) ve Tilgadentsi okulunda çalisti. 1890 yilinda R. Zartaryan’in arkadasi olarak edebi çalismalara bilfiil katildi. Yayinlanmamis siir kitabi vardi. Osmanli’da ve Amerika’da yayinlanan gazetelerde Gamsar takma adiyla yazilar yazdi. 1910’da “Yeprad”  (Firat) adli onbes günlük bir dergi yayinladi.

Harput Amerikan Hastanesi’nde dövülerek öldürüldü.

PROF. DONABED LÜLECIYAN: 1876’da Harput’ta dogdu ; Kolej’den mezun oldu. Burada, ögretmen olarak yillarca görev yaptiktan sonra, 1908’de Amerika’ya gitti ve Cornell ve Yale üniversitelerinden mezun oldu. Erzurum’da öldü. Longfellow’un “Ivancello” adli eserini

tercüme etti. Gerisinde, henüz basilmamis, birçok eser birakti; Amerikan ve Osmanli gazetelerinde, sayisiz makaleler yazdi. Edebi metinlerde kullandigi takma isim Pakrat’ti.

JIRAYR HAGOPYAN (SARKIS NALBANTYAN): 1890’da Harput’ta dogdu ; ögrenimini Kolej’de ve Tilgadentsi okullarinda gördü. Amerika’ya geçti; gazetelerde yazmaya basladi. 1912’de Venedik’e gitti; oradan Anadolu’ya geçti; çesitli okullarda müdürlük yapti. Istanbul dergi ve takvimlerine yazdi. 1915’te Harput Hapishanesinde sehit oldu.

MIHRAN ISPIRYAN: 1873’te Sivas’ta dogdu, ögrenimini Halep’teki Fransiz ve Ermeni okullarinda gördü; Sivas’ta Mektep-i Millet’te bes yil Fransizca ve Ermenice ögretti. Istanbul’da yayinlanan Ermenice gazetelere Viruyr, Espero, Narhim, Bued, Museg ve Dork takma adlariyla yazdi.

SENEKERIM H. KALYONCUYAN: 1882’de Susehri’nde dogdu. Sivas Amerikan ve Merzifon Anadolu Kolejlerinden mezun oldu. Ermenice ve Tarih dersleri verdi. Ermenice gazetelerde yazdi. Ingilizce’den birçok tercümeleri de vardi.

GARABED BARSAMYAN: Sivasli’lidir, Mesrutiyet’ten sonra basimevi açti. “Gapira” ve “Hogtar”  gazetelerini kurdu. Varujan’in “Dirdunçk Y. Demircibasyanin” (Yegya Demircibasyan’in Sikâyetleri) adli eserini ve Anadolu’daki bazi Ermeni yazarlarinin kitaplarini yayimladi. 34 yasinda öldürüldü.

KARNIG TUGLACIYAN: 1888’de Istanbul’da dogdu. Getronagan Lisesi’nden mezun oldu.

Türkçe “Manzume” ve Hagop Der Hagopyan’in “Orakir”  (Günlük) gazetelerinin  

yazari oldu. Paris’ten dönüsünde Sivas’a Fransizca ögretmeni olarak tayin edildi.

RUPEN RAKUPYAN: Mancilik’li. Amerika’da Columbia Üniversitesi’nden mezun

oldu. “Goçnag” gazetesinin Yönetmenligini yapti. 1912’den itibaren Sivas Ögretmen Okulu’nda pedagog – psikolog olarak görev yapti. 35 yasinda öldü.

ARAM ADRUNI: Gürün’lüdür. Ögrenimini Sivas’ta tamamladiktan sonra Egin yöresinde ögretmenlik yapti. Daha sonra Erzincan’a geçti ve felâket yilina kadar orada kaldi. 1908’de kendi girisimiyle “Haraç” (Ileri) gazetesini yayinladi.

ARAM SISEYAN: Erzincanli. Ercincan ve Sanasaryan okullarini bitirdi. Mesrutiyet ilânindan sonra Istanbul’a geldi, Ermeni Ramgavar (Demokrat) Partisinin organi olan “Veradzinunt” (Yeniden Dogus) dergisinin basyazari oldu. 1913’te Hukuk Mektebi’nden mezun olarak, memleketine döndü.

PILOS: Bayburtludur. Isçi olarak çalismak için Rusya’ya gitti. 1905 Devriminden sonra Türkiye’ye döndü. 1907’de Erzurum’da devrimci çalisma yürüttü. “Haraç”ta (Ileri) yazdi. 33 yasinda öldü.

ARSAG TÜTÜNCÜYAN: 1878’de Erzincan’da dogdu. Ercincan Okulu’ndan mezun olduktan sonra Erzincan, Kemah ve Erzurum’da alti yil ögretmenlik yapti. 1903’ten itibaren, Osmanli’nin Ermenice gazetelerinde A. Seruni takma adiyla yazilar yazdi.

PROF. ARAKEL G. SIVASLIYAN: Kayseri’nin Muncasun köyünde 1859’da dogdu. 1890 - 94’te, Amerikan Carlyton Üniversitesi’nin Gökbilimi ve Matematik bölümlerinde doktorasini tamamladi. Birçok bilimsel makaleleri Türk ve yabanci dergilerde yayinlandi.

Tokat’a yakin, Çiftlik yöresinde 1915 Agustos’unda öldürüldü.

PROF. HOVHANNES HAGOPYAN: Ekim1862’de Muncusun’da dogdu.   1869’da ‘Merzifon Koleji’nden mezun oldu ve orada Türkçe ögretmenligi yapti. Istanbul Devlet Hukuk Okulu’nu bitirdi. 1904’te Amerika’da Massachussette Eyalet Üniversitede mastir yapti. “Püzantiyon” ve “Nor Ayk” (Yeni Safak)  gazetelerinde makaleleri yayinlandi.  Tokat’a yakin, Çiftlik yöresinde 1915 Agustos’unda öldürüldü.

GAGIK OZANYAN: 1882’de Sabinkarahisar’da dogdu. Merzifon Anatdolu Koleji’nde okudu.1903 – 6’da dogdugu yerin okulunda ögretmenlik yapti. Istanbul’da çikan Ermenice gazetelere yazdi ve Merzifon’da Hayguni adli 15 günlük mecmuayi yayimladi. 1915 Nisan’inda sürgüne gönderildigi kafile ile birlikte Sivas’ta katledildi.

HOVHANNES KAZANCIYAN: 3 Nisan 1870’de Tokat’ta dogdu. 1892’de “Arevelk” (Dogu), gazetesine makaleler yazdi; Ayrica Istanbul’un bütün diger Ermeni gazete ve mecmualarinda yazilari yayinlandi. Bu arada en kapsamli eseri “Etiyopya’da Tasra Ermenicesi”, Viyana’da basildi, 1908 - 10’da  “Bugünkü Ermenice Grameri”ni 3 kitapta topladi. Bir süre de H. Sahnazar’in çikarttigi “Hayrenik” (Vatan)  mecmuasinda yazdi. 24 Nisan toplu tutuklamasindan o da nasibini aldi.

(Âsik) ASUG SAHNAZAR (MARURAS ASUGYAN): Kafkasya’li bir sosoyal demokratti.

Mesrutiyet’te Istanbul’a geldi ve bir süre ögretmenlik yapti. “Egitimin Sesi” mecmuasini sadece iki sayi yayimlayabildi. Tokat’ta öldürüldü.

VARTAN MISIRYAN: 1887’de Divrigi’ye bagli Zimara’da dogdu. 1911’de Izmir Sultaniyesi’nde ve Mesrobyan Okulu’nda Ingilizce ögretmenligine basladi. “Askhadank” (Çalisma) gazetesine makaleler yazdi.. Rakka’dan Der Zor’a giden yolda katledildi.

YEBISGOBOS NERSES TANIYELYAN: 16 Mayis 1868’de Zeytun’da dogdu; özverisi ve acilarla dolu hayatiyla hatirlanan bir din adamioldu. ‘Zeytun isyanini tertipçilerden biri’ olarak suçlandi ve Halep’te hapsedildi; affa ugrayarak Iskenderun’a sürüldü; Patrik Ormanyan’in delaletiyle Istanbul’a getirildi. Sis’li Vatrabed  nam-i müsteariyla, Istanbul gazetelerine yazilar yazdi;

VARTABED KEGAM TEVEKELLIYAN: Sabinkarahisar’da dogdu. 1912 – 15’te Kigi’da Dini Önderlik yapti. “Nor Gisir, nor arjek” (Yeni Ölçü, Yeni Deger)  eserini yazdi. “Hayrenik” ve “Azadamard” gazeteleri ve diger mecmualarda yazdi.

VARTABED BARKEV TANIYELYAN: 1881’de Hasköy’de dogdu.

1905’te Vartabed oldu. Dini Önder olarak, Kütahya, Afyonkarahisar ve Bayburt’ta görev yapti. 1914 sonlarinda, Bursa’ya gitti ve “Luys” (Isik) ve “Dacar” (Mabed) gazetelerinde yazdi.

KAHANA VARTAN ASLANYAN: 1863’te Pingyan’da dogdu. Ilk ögrenimini orada tamamladiktan sonra 3 yil eczacilik okudu. 1864’te Istanbul’da bir kitabevi kurdu. Istanbul Ermeni gazetelerinde, din ve ahlak konularinda makaleler yazdi. Felâket günlerinde Harput hapishanesinde iki eser yazdi; diger aydinlarla birlikte, atese verilen binada yanarak öldü.

VARTABED  STEPAN SARYAN: Trabzon’lu. 1877’de Vartabed oldu. Roma’da Ilahiyat Fakültesi’nden mezun olduktan sonra, Venediksularinda, asirlardir Ermenilere ait olan Isola St. Lazzaro (Surp Gazar) Adasi’nadöndü. Sirasiyla, ögretmenlik, Pazmaveb dergisinin yöneticiligini yapti ve nihayet  vatani Trabzon’an’a döndü, okul müdürlügü yapti.

VARTABED GARABED DER SAHAGYAN: 1882’de Mus’ta dogdu. 1902’de Vartabed oldu. Manastir ve Rafayelyan okullarinda ögretmenlik yapti ve Almanya’nin Friburg sehrine gitti. Ilahiyat Fakültesi’nden mezun oldu. Surp Gazar Adasi’na döndü ve burada “Pazmaveb” dergisini yönetti. Zarif siirleri ve edebi arastirmalari yayinlandi. Ögretmenlik vazifesiyle 1914’te Trabzon’a gitti; ve bir daha dönmedi.

VARTABED PEDER BOGOS KASBARYAN: Viyana Mikhitaryan ekolünden; 1880’de Mardin’de dogdu ve 1906’da Vartabed oldu. Roma’da Ilahiyat diplomasi aldi. Arada bir “Pazmaveb” dergisinde yazdi.

RAHIP ISTEPAN SARYAN: Trabzon Mihitaryan Okulu Müdürü.Roma’dan Teoloji ve Felsefe doktorasina sahipti. Dini eserlere sahipti. “Eagneru dzakumi” (Canlilarin Dogusu) ve “Maknisagan kun” (Uyku Miknatisi) gibi eserleri vardi. Latince, Italyanca, Fransizca biliyordu.

GARABET DER-SAHAKYAN: Trabzon Mihitaryan Okulunda egitimciydi. Dil bilimci ve sairdi. “Pazmaverb” dergisinde makaleleri vardi. “Im Asdgi” (Yildizim) adli siirinde hayati azizlesir.

Sonsöz

Dileriz, Basin Müzesinde katledilen gazeteciler bölümüne, 1915 yilinda yasamini yitiren, Ermeni kimlikli, basyazari, editörü, muhabiri ve basin emekçisi ile tüm bu degerli insanlarin anisina bir köse düzenlenir. Cagaloglu ve Beyoglu’nda, bu gazete, dergi, yayinevi ve kitapçilarin geçmiste bulundugu, hanlarin, binalarin kapilarinin yanina bir ani plaketi konulur. Yazarlarin anisina da aileleri ile yasadiklari apartmanlarin ya da evlerin duvarlarina, onlari saygiyla animsatan bir seyler yazilir. Bunun herkesin çoktan hak etmis oldugu huzuru, biraz olsun hissettirecegi ve bir utanci da her zaman diri tutacagi beklentisi ile.

(*) 2007 yilinda TGC’nin Basin Özgürlügü Ödülünü, Hrant Dink ile birlikte almis olmanin yükledigi sorumluluk ile.