Rusya'da İslam nasıl örgütleniyor?

Rusya’da ‘Islam’ nasil örgütleniyor?

Rusya’daki son metro saldirilarinin ardindan çesitli illerde daha ufak çapli saldirilar yasanmaya devam ediyor. Rus devleti ise siyasal Islam’la sinavinda çok zorlaniyor.

Rusya’da Moskova metrosunda eszamanli düzenlenen iki bombali saldiri arkasinda 40 ölü, onlarca yarali birakirken, metro saldirilarindan sadece 2 gün sonra Dagistan’da da bombalarin patlamasi ve 12 kisiyi öldürmesiyle Rusya’da siyasal Islam tartismasi bir kez daha alevlendi.

Rusya’da kaç müslüman yasadigi tam olarak bilinmiyor. Sovyetler Birligi’ndeki nüfus sayimlarinda din hiç sorulmamisti. Rusya Federasyonu’nda 2002’de yapilan sayimda sadece dil soruldu ve buradan hareketle “etnik köken”e dair veriler elde edildi. Arastirmalar, müslümanlarin sayisina dair 3 milyondan 30 milyona kadar çok çesitli rakamlar veriyor, ancak “makul rakamlar” genel olarak 15-20 milyon araliginda degisiyor.

Ülkedeki 89 bölgenin tümünde müslüman nüfus var. Ancak müslümanlarin yogunlastigi iki bölge olarak Kuzey Kafkasya ve Volga-Ural bölgeleri göze çarpiyor. 89 bölgeden yedisinde müslüman nüfus çogunlukta.

Sovyetler’den kapitalizme geçis
Dinin siyasal yasama karismasina izin verilmeyen Sovyetler Birligi’nde Islam’a inanan nüfusun ihtiyaçlarini belirleme ve taleplerini olusturmasi için önde gelen din adamlarinin bulundugu Bati SSCB ve Sibirya, Orta Asya ve Kazakistan, ve Kuzey Kafkasya için birer “manevi heyet” vardi. Yüksek egitim alaninda ise Özbekistan’daki iki kurum islev görüyordu: Buhara’da Mir Arap Medresesi ve Taskent’te El Buhari Islam Enstitüsü.

Garbaçov-Yeltsin yillarinda Sovyetler Birligi’nin varligini sonlandiran saldirilar, müslüman nüfusla ilgili kurumsal yapilanmalarda da kendisini gösterdi. “Merkeziyetçilik”e dönük saldiri, üç merkezi kurumla yürüyen mekanizmadan çikilmasini da beraberinde getirdi. 90’li yillarla birlikte herhangi bir koordinasyonu bulunmayan onlarca yeni müslüman dernegi kuruldu. Basmüftü Talgat Tacettin’in baskanliginda merkezi bir yapilanma olsa da, etki ve yetkisi eskisi gibi degil.

Rusya’da yapisal çözüm denemeleri
Sayilarin hizli artisi karsisinda hükümet, 1997’de “Vicdan ve Dini Derneklesme Özgürlügü Yasasi”ni kabul etti. Yasa, iki türlü derneklesme tanimliyordu. Ilki, varligini ve faaliyetlerini resmen devlete bildirmek zorunda olan dernekler, ikincisi ise herhangi bir resmi kayitta bulunmak zorunda olmayan dernekler. Ikinci sinifa giren dernekler, ilkine göre daha az olsa da birtakim haklara sahipti, dolayisiyla resmen taniniyordu.

90’li yillarda liberalizmin ve post-modernizmin ideolojik etkisiyle birlikte dini örgütlenmelere büyük bir alan saglandi. Ancak 1994-96’daki ilk Çeçen Savasi’nin ardindan gelen yillarda islami örgütlerin terör saldirilarinin yogunlasmasi, Rus devletini birtakim degisiklikler yapmaya zorladi. 2002’de Vladimir Putin’in girisimiyle 97’de kabul edilen yasada degisiklik yapildi ve tüm dini derneklerin, “asirici faaliyetlere karisma, devletin güvenligini ve resmi kurum ve kisilerin faaliyetlerini tehlikeye atma” durumlarinda yasaklama yetkisi getirdi. 2002’deki bu degisikligin arkasinda sadece Rusya’da artan terörist saldirilar degil, 11 Eylül saldirisiyla birlikte dünyaya hakim olan “teröre ve asirici Islami unsurlara karsi savas” söylemi de vardi.

“Yesil kusak”in etkisi
Rusya’nin büyük çogunlugunda Hanefilik baskin. Hanefilik, tarihsel olarak ülkedeki müslüman alimler üzerindeki Buhara etkisinden kaynaklaniyor. Dagistan’da ise Safilik baskin. Ancak her iki mezhepte de önde gelen dini kurumlar, merkezi Rus hükümetini destekliyor ve devletin toprak bütünlügünden yana tutum aliyor.

Ancak ülkedeki islami camiayi derinden etkileyen bir olay, Afganistan savasi oldu. Afganistan’da seçimle iktidara gelen ilerici hükümete karsi ABD’nin “yesil kusak” projesi adi altinda örgütledigi dinci militanlarla baslattigi ve sonradan SSCB’nin de katildigi savasin bitmesiyle birlikte burada savasan Amerikan beslemesi çok sayida dinci militan Rusya’ya, özellikle Kuzey Kafkasya’ya geçti. Bu unsurlar, bölgede “cihatçi”, asirici dinci örgütlenmeler yaratip bunlari beslediler. Taliban’in Afganistan’da iktidara gelmesiyle bu destek artti. Rusya’daki radikal islamci örgütlenmeleri sadece bu unsurlar degil, kendi ülkelerindeki dinci örgütlenmeler kanaliyla Türkiye’nin de aralarinda bulundugu birtakim ülkeler de Rusya’yi istikrarsizlastirmak adina destekledi.

Dinciligin milliyetçilikle bulusmasi
Sovyetler Birligi’nin dagilmasi sürecinde Garbaçov döneminde uluslar politikasindaki parçalayici politikalar neticesinde bas gösteren milliyetçilik, Kuzey Kafkasya’daki cumhuriyetlerde de etkili oldu. Rusya federasyonu’na bagli özerk cumhuriyetler olan buradaki ülkelerde hem iktidardaki hükümetler, hem de egemen dini kurumlar merkezi Rus hükümetinden yana tutum aldiklari için, ayrilikçi akimlar radikal Islami söylemi hem merkezi Rus hükümetine, hem de bu yerel iktidara karsi savasta bir koz olarak kullandilar.

90’li yillardaki liberal demokrasi ortaminda hem merkezi, hem de yerel iktidarlar, birtakim köylerde “kurtarilmis bölgeler” yaratan asirici örgütlerle masaya oturarak bunlara mesruiyet alani sagladi. Daha sonra bu örgütler silahli mücadelede bürokratlar disinda çok sayida sivili de hedef almaya basladiklarinda, Kuzey Kafkasya’nin birçok yerinde kamplara, üslere sahiplerdi ve belirli köyleri kontrolleri altinda tutuyorlardi.

Bu radikal Islamci yapilarin örgütlenmelerinin ardindaki asil toplumsal gerçek ise ekonomik. Sovyetler Birligi’nin ardindan kapitalizme geçis sürecinde yoksullasmanin en derinden vurdugu kesim, Rusya’daki Müslümanlar oldu. Özellikle Kuzey Kafkasya’da sanayi ve tarim çöktü. Genç nüfus arasinda issizligin yüzde 85’lere vardigi bölgeler olustu. Dagistan’da 200 aile, ülke zenginliginin yüzde 85’ine elde etti. Bu dibe çakilmanin getirdigi ahlaki ve psikolojik kriz ortaminda birtakim çeteler Sovyet halklarinin yarattigi zenginligi yagmalar, emperyalizm ise Kafkasya’yi karistirma planlarini devreye sokarken, siyasal Islam hizla örgütlendi.

(soL)