Esnek çalışma modelleri kriz kaynaklı çıkarmalara çözüm olabilir mi?

Esnek çalışma modelleri kriz kaynaklı çıkarmalara çözüm olabilir mi?

Çalışma hayatında esneklik gereksinimi küreselleşmenin piyasalara getirdiği acımasız rekabet ortamında gündeme gelmiştir. Küreselleşmenin lokomotifi olan çok uluslu şirketler esneklik uygulamalarının da öncülüğünü yapmıştır. Bu küresel aktörlerin işletmelerinde uyguladıkları sayısal esneklik, fonksiyonel esneklik gibi üretim yönetim uygulamaları bir taraftan “ödünç iş ilişkisi”, “çağrı üzerine çalışma” ve “tele çalışma” gibi atipik, esnek ve yeni çalışma biçimlerini gündeme getirirken; halen uygulanmakta olan “belirli süreli çalışma”,“kısmi süreli çalışma”,“evde çalışma”, “geçici işçi” statüsündeki istihdam türlerinin ve çalışma biçimlerinin yaygınlaşmasına neden olmuştur. Böylece, tam gün istihdam edilen işçilerin sayısı giderek azalmıştır.

Esneklik, taraflara çalışma koşullarının kendilerince belirlenmesi yolunda daha geniş bir alan tanımakta, ayrıca bu koşulların değişik ihtiyaçlara cevap vermek üzere uyum kabiliyetini arttıran yasal ortam yaratmaktadır. Esneklik türlerinden söz edildiğinde Türkiye’deki uygulama açısından en çok üzerinde durulanlar yeni iş sözleşmesi türleri ile iş ilişkilerinin esnekleştirilmesi (esnek çalışma şekilleri, istihdamda esneklik) ve çalışma sürelerinde esnekliktir. Örneğin bu kapsamda değerlendirilen “kısa çalışma” uygulaması, ekonomik kriz dönemlerinde işletme gereklerine dayanılarak yapılacak fesihler için en ciddi seçenek olarak değerlendirilmektedir.

Kısa çalışma, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 65.maddesinde yer verilen bir düzenleme iken,15.05.2008 tarihinde “5763 sayılı İş Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun” kabul edilerek, benzer düzenlemelerin 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu’na da eklenmesi yoluna gidilmiştir. Böylece, sadece İş Kanunu kapsamındaki işyerlerinde uygulanabilen “kısa çalışma” kapsamı genişletilerek Deniz İş ve Basın İş Kanunlarına tabi olarak çalışanlara uygulanmak üzere 4447 sayılı İşsizlik Kanunu kapsamına giren işyerlerinin de bu haktan yararlanması hakkı tanınmıştır.

Kriz dönemlerinde, çalışanlar, istihdam garantisi karşılığında kısa süreli çalışmaya gidilmesine razı olabilmektedirler. Zorunlu nedenlerle işin durması halinde işverenler yarım ücret ödemek zorunda olduklarından kısa çalışma yararlı olmaktadır. İşsizlik Sigortası Yasası kapsamında yer verilen bu uygulamalar, Türkiye’de son dönemde yaygın olarak kullanılmaktadır. Burada işçilerin 6 gün içinde yazılı kabulü koşulu uygulamanın başlatılabilmesi için zorunludur.

Öte yandan esnek çalışma programlarının verimlilik ve iş tatminini arttırdığı,işçi-işveren ilişkilerini olumlu etkilediği ve çalışanlarda daha az strese yol açtığı bilinmektedir. Özellikle kriz durumlarında kritik personelin işletmede devamlılığını sağlamak adına geçici personelin çalıştırılması yararlı görülmektedir. Esnek çalışma saatleri, sıkıştırılmış iş haftaları, evden çalışma, geçici iş, iş paylaşımı, vardiya uygulaması gibi esnek modellerin yanında özellikle kısmi süreli çalışma bütün dünyada yaşanan krizlerden sonra yaygınlaşan bir esnek çalışma uygulaması olmuştur. Bu kapsamda örneğin Kanada’da esnek çalışma 1976’dan itibaren sürekli artmıştır. Avrupa’da buna benzer bir gelişme söz konusu olup, istihdamın yarısı esnek çalışma şekline dönüşmüştür. Son on yılda kısmi süreli çalışmanın daha da arttığı görülmekte ve bu uygulamaların gelecekte de yaygınlaşacağı tahmin edilmektedir.

Esnek istihdamın işverenler tarafından daha az masraflı ve daha kolay bir yöntem olması, esnek üretim sistemlerine uyum sağlayabilmesi, sanal ortamda çalışan iş gücünden ve altın yakalı iş görenlerden yararlanmaya olanak vermesi,her zaman değil, ihtiyaç duyulduğunda kullanılabilmesi gibi nedenlerle tercih edilmektedir. Ayrıca işletmeler eğitim masraflarını azaltmak, devamsızlık ve devir oranlarını düşürmek, iş tatminsizliği ve stres gibi olumsuzluklardan kurtulabilmek amacıyla da esnek çalışmayı tercih etmektedir. Asıl amaç rekabet gücünü korumak, maliyetleri olabildiğince azaltmak, öngörülemeyen krizlerden, hızlı değişim ve karmaşayı ifade eden kaos ortamından kolay sıyrılabilmektir.

Kutal ’a göre işçilik birim maliyetlerini düşürmek amaçlı olarak iş dünyasının gündemine giren esnek çalışmanın çağdaş dünyada istihdam sorununu çözebildiğine ilişkin bir kanıt yoktur. Özellikle, Türkiye gibi iş yasası uygulaması kapsamına girmeyen küçük ve orta boy işletmelerle ve kayıt dışı istihdamın çok fazla olduğu ülkelerde esnekliğin istihdama katkı yapacağı pek düşünülmemektedir.

Bu anlamda, bazı yazarlarca sendikasızlaştırmaya yol açması, iş kavramının saldırıya uğraması, düşük ücretli istihdam gibi olumsuz yönleri ön plana çıkarılmakla birlikte esnek çalışma, çalışanlar tarafından ek gelir, işsizlik, kendisine ve ailesine daha fazla zaman ayırma, sağlık, yaş ve cinsiyetine uygun iş sağlama gibi nedenlerle tercih edilebilmektedir. Hükümetler de farklı grupların (kadınlar, ileri yaştakiler, öğrenciler, tam gün çalışamayanlar) iş beklentilerine çözüm olması nedeniyle esnek çalışmayı tercih etmektedir. Ayrıca devletleri sosyal yardımlardan, sosyal güvenlik kurumlarını da işsizlik ödeneği ödemekten kurtardığı için, esnek çalışma yasalarla güvence altına alınmaktadır.

Ekonomik kriz koşullarında uygulanması açısından 2003 yılında çıkartılan 4857 sayılı İş Kanununun sergilediği yaklaşım “esneklik” uygulamalarına sıklıkla yer vermektedir. Ancak, ekonomik kriz tek başına geçerli bir fesih nedeni değildir. Krizin işletme dışı bir neden olarak, işletme ve işin gereklerinden kaynaklanan sipariş iptalleri nedeniyle üretimde daralma, enerji kesintileri, dış pazar kaybı, hammadde sıkıntısı gibi ülke çapında yaşanması sonucu çalışan sayısında azaltmaya gidilmesinin zorunlu hale gelmesiyle, işletmesel fesih nedeni olduğu işverence kanıtlanmalıdır. Yine esneklik uygulamaları kapsamında, işçi çıkarmayı en aza indirmek, eğer zorunlu ise objektif sosyal seçim ilkeleri belirlenerek, bu ilkeleri birbirleriyle tutarlı olarak uygulamak gerekmektedir.

Sonuç olarak, esneklik uygulamalarının işsizlik sorununa çözüm olamadığı söylenebilir. Bununla birlikte krizlere dayanıklı bir yapı oluşturmaya olanak sağlaması ve rekabet gücünü arttırması boyutlarıyla değerlendirildiğinde kriz kaynaklı iş akdinin feshine gidilmesi ve krizin etkilerinin azaltılması konusunda pozitif katkı sağlayabileceği değerlendirilebilir.

Yararlanılan kaynaklar                                                              

Branine, M.(1999), “Part-Time Work In The Health Service Of Denmark, France  And UK”, 10, 3, 411-428.

Cairns, G.,Beech, N.(1999)”Flexible Working:Organizational Liberation OrIndividual Strit-Jacket?”, Facilities,17, 1-2, 18-23.

Croucher, R.,Chris B. (1998), “Flexible Working Practices And The Trate Unions”, Employee Relations, 20, 5, 490-503.

Demirkaya, H. (2006), The Role Of Strategic Human Resources Planning In Crisis Management, Proceedings Of II. International Strategic Management Conference, İstanbul.

Ekonomi, M. (2008), “4857 Sayılı İş Konunu Hükümleri Çerçevesinde Sayısal Esneklik”, Sicil, MESS, 12, 5-23.

Jacobsen, D.I. (2000), Managing Increased Part-time:Does Part-time WorkImply Part-time Commitment ? Managing Service Quality, 10, 3,187-200

Kumlu, M.(2009), Ekonomide Krize ve Çalışma Hayatına Etkileri, Mercek, MESS, 14, 53, 36-39.Kutal, G., (2007), “Küreselleşme, Esnekleşme ve Küresel İstihdama Etkileri, Mercek, MESS, Özel Sayı, 21-30.

Lane, N. (2000), “The Low Status Of Female Part-Time NHS Nurses”, Gender Work And Organization, 7, 4, 269-281

Mahiroğulları, A. Halis Başel, (2011), “2008 Ekonomik  Krizi  Sürecinde Türkiye’de  Kısa Çalışma ve  Kısa Çalışma Ödeneği  Uygulaması”, 12. Çalışma  Ekonomisi ve  Endüstri İlişkileri  Kongresi, 7-10 Ekim 2010 Belconti Resort Hotel, Belek-Antalya, TÜRK-İŞ, S.Demirel Üniversitesi, 134-144.

Özveri, M. (2009), “Ekonomik Kriz 4857 Sayılı İş Yasası ve Yargı Kararları”, Ekonomik Kriz Koşullarında Feshe Karşı Korunma Çalışma Hukuku, I. Sempozyum-2009, Kocaeli Üniversitesi ve Kocaeli Barosu, İzmit-KOCAELİ, 33-57.

Simpson, W. (2000), “Intermittent  Work Activity And Earnings”, Applied Economics,  32, 1777-1786.

Soyer, M.P. (2008), “Küresel Kriz Sürecinde İşletme Gereklerine Dayanan Fesihler ve İstihdam Sorunu”, Sicil, MESS, 12, 68-72.

Tregaskis, O, Chris, B. Lesley, M. Ariane, H. (1998), “Flexible Working In Europe:The Evidence An TheImplications”,  European Journal Of Work And Organizational Pyschology, 7, 1, 61-78.

Uyargil, C. (2013), İş Analizi ve İş Dizaynı, İnsan Kaynakları Yönetimi, İÜ.İşletme Fakültesi İnsan Kaynakları Yönetimi Anabilim Dalı Öğretim Üyeleri,  6.b. Beta, İstanbul

Doç.Dr.Harun DEMİRKAYA

Kocaeli Üniversitesi Hereke Meslek Yüksek Okulu Müdürü

harundemirkaya@hotmail.com